Nepnieuws is de laatste jaren enorm gegroeid. Het wordt via social media supersnel verspreid. Vooral via TikTok, Insta, X en Facebook; deze media worden volop ingezet om meningen te beïnvloeden. In oorlogen, in verkiezingen, maar ook gewoon keihard als verdienmodel. Overal waar iets te winnen valt.
Hoe ga je om met nepnieuws? Tip no. 1: Werk aan je algemene kennis. Iemand die goed geïnformeerd is, laat zich minder snel misleiden. Let op: minder snel, want nepnieuws kan heel echt lijken.
Gebruik vooral de Vertrouwde bronnen die je samen in de klas hebt onderzocht. De redactie van een vertrouwde bron vormt een filter tegen nepnieuws.
Zo oud als de wereld
Nepnieuws heeft altijd bestaan. Vroeger ging het gewoon mondeling. Mensen werden betaald om roddels te verspreiden. Op straat, in de kroeg, aan het hof van de koning. ‘Zeg heb je al gehoord van …?’ En zeg nou zelf, waarom zou je iets dat je hoort van een bekende niet geloven?
Een andere manier om nepnieuws te verspreiden: een serieuze toespraak houden. Hoe geweldiger, hoe grappiger, hoe bozer en overtuigender iemand spreekt, des makkelijker neemt het publiek de boodschap over. Mensen raken onder de indruk. Met de haat, oorlog en vervolging als resultaat. Je eigen mening hebben is zo makkelijk nog niet. Nooit geweest.
Er zijn mooie voorbeelden om te snappen hoe makkelijk je voor de gek gehouden kunt worden.
Bezoek De boomoctopus (Tree Octopus) uit 1998. Deze site is gemaakt om aan te tonen hoe snel mensen nep voor waar aannemen. Ziet er goed uit toch?
Zoek ook eens naar de snoepchip, een chip op je voortand die via een app bijhoudt hoeveel je snoept. Fijn voor ouders en tandartsen.
Het Jeugdjournaal heeft een aparte pagina met de beste 1 april grappen. Zoek: 1 april jeugdjournaal
Deepfakes
Nepnieuws heeft veel verschijningsvormen. Toespraken, krantenberichten, tweets, foto's, video's enzovoort. Moderne techniek staat voor niets. Het is nu ook heel eenvoudig om een persoon in een video met zijn eigen lippen andere dingen te laten zeggen dan tijdens de oorspronkelijke opname.
Dit zijn de zogenaamde deepfakes. Ook de klank van de stem kan worden aangepast aan de echte spreker. In speelfilms kon dat met dure digitale technieken al langer. Maar het kostte veel tijd en geld. Deze bewerkingstechnieken worden steeds goedkoper en komen via apps op de markt.
De diepe bewerkingen kunnen nu real time (onmiddellijk) worden uitgevoerd door iedereen.
Ook manipulatie van media is van alle tijden. Maar technisch bewijzen of iets echt of nep is, wordt steeds ingewikkelder. Foto's en video's verliezen aan bewijskracht. Ongetwijfeld worden daar technische oplossingen voor gevonden, maar voorlopig kunnen deepfakes ongemerkt niet echt zijn.
Bekenden en wildvreemden op je telefoon
Wat geloof je en wanneer? Wie zijn de mensen die je daarbij helpen? Wat zijn je vertrouwde bronnen? Je gelooft immers ook niet alles wat een wildvreemde op straat aan je vertelt? Maar op je telefoon loopt het snel door elkaar. Neem niet elk bericht serieus. Check de herkomst. Het begint bij jezelf: wat zie ik? Wat lees ik? Waarom zou ik dit willen weten? Veel nieuws komt via via – en juist dan let je niet zo op de herkomst. Dan lijkt de wildvreemde al snel op een bekende. En dat is precies de manier waarop nepnieuws gewoon nieuws wordt.
Nepnieuws herkennen
Nepnieuws is vaak moeilijk te herkennen. De berichten lijken precies op hoe een bericht er normaal uitziet. Je ziet op internet veel lijstjes met nepnieuws-tips. Maar wanneer gebruik je zo’n lijst precies? En zijn die tips wel uitvoerbaar?
Bruikbare tips
Sommige tips zijn goed bruikbaar. Niet alleen voor nepnieuws maar bij alle informatie. De eerste drie tips hieronder kun je toepassen op alles wat je leest en bekijkt, nieuws of geen nieuws.
Gebruik je gezond verstand. Iets dat te mooi is om waar te zijn, is het meestal ook. Zeker als de kop spectaculair is. Zoals: ‘Bevroren witbrood is het nieuwe superfood’.
Lees verder dan de kop. Vaak wordt een bericht al geliket voor het helemaal is gelezen. Dus: lees het hele bericht... en ga verder met tip 3.
Onderzoek ook je eigen vooroordelen. Denk je bij een bericht meteen: ja, dat vind ik ook, krab dan eerst nog even achter je oren. Klopt het ook?
Let ook hierop. Is iets een grap? Grappenmakers versturen ook graag nepnieuws om verwarring te zaaien. Maar de grappen kunnen ook bedoeld zijn om mensen wakker te schudden. Of gewoon om ergens de draak mee te steken, dat heet satire. Websites als De Speld in Nederland, Raaskalderij in Vlaanderen of The Onion in Amerika doen dat. Soms is satire zo goed dat lezers er intrappen ook zelfs al staat er ‘grap’ boven. Ze vertellen het als echt nieuws door.
Moeilijker uitvoerbare tips
Niet alle tips die je leest zijn even goed uitvoerbaar. Allereerst omdat je meestal te laat bent…
4. De datum checken. Dat doe je gewoon niet bij alle berichten die voorbij komen. Maar het kan heel handig zijn, want is het bericht dat je ziet op social media eigenlijk wel actueel? Nepnieuws is soms ook gewoon ouwe koek in een nieuwe verpakking.
5. Ook afbeeldingen onderzoeken doe je niet bij elk plaatje dat je onder ogen krijgt. Maar twijfel je aan het juiste gebruik een foto (bijvoorbeeld wat betreft de datum) dan kan het de moeite waard zijn. Uitproberen: google een foto met Google Afbeeldingen (Zie Plaatjes Zoeken > Zoeken met afbeeldingen). Staan er meer variaties in de resultaten? Klik dan door naar de webpagina’s en kijk of je een datum ziet. Met Tineye kun je ook op zoek naar de oorspronkelijke eigenaar. Je kunt ook zelf leren kijken naar de Exif metadata van een foto.
Journalisten gebruiken speciale tools om te kijken of een foto gemanipuleerd is. Dat is werk voor professionals. Zij gebruiken opsporingstechnieken zoals de politie dat doet. Maar de techniek om te vervalsen wordt ook steeds beter. Gelukkig zijn niet alle makers van nepberichten even professioneel en check je via Google afbeeldingen eenvoudig dat een bepaalde foto uit het buitenland komt, of dat de foto van lege schappen al jaren oud is.
6. Andere bronnen raadplegen? Er wordt ook soms als tip gegeven dat je moet kijken of het nieuws ook op andere plekken staat. Maar dat is bij nepnieuws wel een probleem. Totdat de nep-ballon is doorgeprikt schrijft iedereen hetzelfde.Ook daarna trouwens: dan vindt het nieuws over het nepnieuws ook weer gretig zijn weg. De krant moet vol en ook journalisten kopiëren graag van elkaar.
Natuurlijk is het goed om andere bronnen te raadplegen. Maar staat ergens precies hetzelfde, in precies dezelfde woorden, dan is het bericht natuurlijk gekopieerd. En dan is dit beter: kijk bij factcheckers of een bericht dat je niet vertrouwd al gecheckt is.
Voorbeeld van nepnieuws overnemen uit een persbericht
In 2017 schreven een paar scholieren een persbericht over de enorme winst die een jongen van zeventien maakte met Bitcoins. Hij had op zijn dertiende 800 euro gekregen van zijn oma en dat geld was nu in Bitcoins 100.000 euro waard.
Het persbericht werd geplaatst op persberichten.biz en opgepikt door gooisch.nieuws.nl. Diverse media volgden. Zo misleidden de jongens professionele journalisten die hun bronnen niet controleerden. Een soort witwassen van informatie: een persbericht wordt nieuwsbericht wordt nieuws. En daarna weer ontmaskerd als nepnieuws: in het nieuws.
Goeie grap in dit geval! Maar ook een voorbeeld van iets dat vaak gebeurd. Juice-kanalen maakt het trouwens sowieso niet uit wat waar is en wat niet, als je maar iets nieuws kunnen brengen.
Vraag de experts
De vraag: ‘Wat is de bron?’, is erg lastig te beantwoorden. Bronnen worden sowieso vaak niet vermeld. Wanneer je twijfelt aan een bericht, kijk dan bij de professionele factcheckers. Zij hebben hun beroep gemaakt van het onderscheiden van wat echt is en nep. Ga naar de factchecker-links bij dit hoofdstuk (bijvoorbeeld nieuwscheckers.nl.)
Webcheck
Gebruik de Webcheck om zelf te checken of een website bruikbaar is als informatiebron. Daar komen verschillende van bovenstaande tips ook aan bod. En heel belangrijk: Speur zelf altijd naar de makers: van wie is een bericht afkomstig? En let op, check vooral de bron, niet alleen de afzender!
DIT WEET JE NU
over nepnieuws
De beste remedie tegen nepnieuws is: vertrouwde bronnen gebruiken;
Gebruik de Webcheck om zelf bronnen te onderzoeken op kwaliteit;
Raadpleeg serieuze factcheckers. Factchecken is een vak;
Wees voorzichtig met informatie van sociale media;
Goed uitvoerbare tips tegen nepnieuws zijn: > Gebruik je gezond verstand (basiskennis) > Lees verder dan de kop. > Onderzoek je eigen vooroordelen
